Przesłanie wizerunku Matki Bożej Płaszowskiej w kontekście historyczno-teologicznym

ks. mgr lic. Sławomir Kamiński SCJ

Łaskami słynący wizerunek Matki Bożej z Dzieciątkiem towarzyszy polskim sercanom niemal od początku ich osiedlenia się na ziemiach polskich. Został uroczyście wprowadzony do nowo wybudowanego kościoła w Krakowie Płaszowie 21 listopada 1931 roku. Uroczystość ta odbyła się w ramach misji, które prowadzili ojcowie redemptoryści z Podgórza. W tym szczególnym akcie intronizacji obrazu brali udział późniejsi księża, wtedy jeszcze klerycy, sercańscy: Michał Wietecha, Franciszek Zawadziński, Wincenty Turek i Stanisław Michalik[1].

Dokładna historia tego obrazu nie jest znana. Jego powstanie datuje się na koniec XV wieku. Najprawdopodobniej pochodzi z Małopolski i wyszedł spod pędzla nieznanego artysty działającego w warsztatach krakowskich>[2]. Początkowo znajdował się w kościele parafialnym pw. Świętej Trójcy w Czernichowie (parafia od 1325 roku) i już tam cieszył się czcią wiernych, czego świadectwem są zapisy w księgach wizytacyjnych[3]. Jest pewne, że w drugiej połowie XIX wieku obraz został wyłączony z kultu, być może z powodu znacznego zniszczenia, i przeniesiony do przykościelnego magazynu. Następnie wszedł w posiadanie - czy to na drodze kupna, czy też wymiany na inny obraz - rodziny Cichoniów, z której pochodził jeden z księży sercanów (ks. Marian Cichoń). Tam również był otoczony należną czcią. Po renowacji dokonanej w latach 1928-1930 przez absolwenta Krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, Władysława Cichonia, wizerunek Matki Bożej z Dzieciątkiem został podarowany sercanom i zainstalowany w kościele w Płaszowie[4].

Hodegetria

Płaszowski wizerunek w kontekście przedmiotowym może być zaliczony do przedstawień ikonograficznych o charakterze Hodegetrii (gr. hodos - droga, wskazująca drogę, przewodniczka). Nazwa ta wiąże się z klasztorem Hodogei w Konstantynopolu, w którym cesarzowa Eudoksja w V wieku umieściła przywiezioną z Jerozolimy ikonę Matki Bożej z Dzieciątkiem. Ikona ta - według legendy - wyszła spod pędzla św. Łukasza. W klasztorze tym miało dochodzić do licznych uzdrowień ociemniałych, dzięki wodzie posiadającej lecznicze właściwości, co oczywiście nie byłoby możliwe bez przyczyny Matki Bożej. Sława Najświętszej Przewodniczki, bo taka była pierwotna nazwa ikony, rozszerzała się w Cesarstwie wschodnim, a z czasem przedstawienia tego typu dotarły również na Zachód. W końcu, dla pewnego uporządkowania, historycy sztuki zaczęli określać terminem Hodegetria [czasami w opracowaniach: Hodigetria] wszystkie przedstawienia Madonny z Dzieciątkiem na ręku[5].

Pochodzące z tradycji bizantyjskiej wizerunki Matki Bożej z Dzieciątkiem na ręku docierały również na ziemie polskie i tutaj podlegały procesom pewnego "dostosowywania" do miejscowych warunków. Najbardziej znanymi w Polsce a zarazem czczonymi wizerunkami Maryi Przewodniczki i to w różnych odmianach tego stylu, są dwa obrazy: Matki Bożej Jasnogórskiej i Piekarskiej, które były i są powielane na różne sposoby[6].

Trzeba tu wspomnieć o pewnych tradycjach krakowskich w kopiowaniu tego typu obrazów, zwłaszcza w XV wieku. Opracowaniem tego problemu zajął się Jerzy Gadomski w pracy Imagines Beatae Mariae Virginis Gratiosae. Małopolski typ Hodegetrii z XV wieku (Folia Historiae Atrium, t. XXII, 1986)[7]. Zauważył on podobieństwa łączące tego typu przedstawienia. W ustalonych przez niego kanonach jak najbardziej mieści się również płaszowski wizerunek[8]. Wiele wskazuje, że prototyp małopolskiej Hodegetrii sięga sztuki bizantyjskiej. Wskazuje na to między innymi kompozycja obrazów: "frontalny i hieratyczny układ Maryi, o sylwecie ostro odcinającej się od tła, złagodzony nieznacznym pochyleniem głowy, zachowuje symetrię i uroczysty nastrój ikony"[9]. Ten typ przedstawień Matki Bożej mógł trafić do Małopolski przez Włochy i Czechy lub Bałkany, a pierwowzór dotarł do Krakowa być może za pośrednictwem dworu królewskiego czy też duchownych nadających bliskie kontakty z Rzymem. Nie wykluczone w tym względzie może być i pośrednictwo samej królowej Jadwigi[10].

Specyfiką płaszowskiego wizerunku jest napis zamykający promienny nimb okalający głowę Madonny: regina celi (coeli) letare (laetare) alla (alleluia) quia quem meruisti[11]. Dla naszego opracowania przydatna jest opinia ks. prof. Jana Kusia (historyka sztuki z KUL-u) dotycząca duchowej wymowy zachowującego pierwotne oblicze Matki Bożej z płaszowskiego wizerunku: "(…) oblicze Madonny surowe i łagodne zarazem, promienieje majestatem i mistycznym pięknem. Szlachetna twarz, skupiona i zamyślona, z szeroko otwartymi oczyma skierowanymi do wewnątrz, gdzie rodzi się niepokój, troska, smutek i ból Matki przeczuwającej los Dziecka. Ten kontemplacyjny wizerunek wyraża treści religijne w wymiarze ponadczasowego trwania" [12].

W kontekście pochodzenia obrazu, jego związków ze sztuką bizantyjską, a nade wszystko dla głębszego odczytania przesłania płaszowskiego wizerunku wydaje się być uzasadnione wykorzystanie w tym celu kanonów teologii ikony. Nie wolno nam przy tym zapominać, że chrześcijański Zachód rzadziej niż Wschód posługuje się terminem ikona[13], co oczywiście nie jest jednoznaczne z niewykorzystywaniem jego treści. Kościół zachodni częściej wspomina o "obrazach świętych" oraz o i ich kulcie, co z kolei odpowiada wschodniej wizji ikony na tyle, aby można było używać tych pojęć zamiennie[14].

Tajemnica ikony

Co więc znajduje się u podstaw teologii ikony? Kluczem do zrozumienia misterium ikony jest prawda o Wcieleniu Jezusa Chrystusa. Teodor Studyta (792-826), jeden z pierwszych teologów ikony[15], wychodzi od powszechnie znanego stwierdzenia Invisibilis factus est visibilis. Niewidzialne, odwieczne słowo Boga stało się dostępne ludzkim zmysłom. Trzeba pamiętać, że "ikona przedstawia nie naturę, lecz osobę przedstawianego"[16].

Dla sprecyzowania teologii świętych obrazów duże znaczenie miał II Sobór Nicejski z 787 roku, który w sposób klarowny przedstawił stanowisko Kościoła w związku z pojawiającymi się tak na Wschodzie, jak i Zachodzie tendencjami obrazoburczymi. Ojcowie soborowi powoływali się na żywą tradycję obecną w Kościele: "Krótko mówiąc, zachowujemy nienaruszoną całą przekazaną nam tradycję Kościoła, zarówno pisaną, jak i niepisaną. Jednym z elementów tej tradycji jest malowanie wizerunków na obrazach, w ten sposób, by obraz był zgodny z przekazem podanym przez Ewangelię, aby te wizerunki potwierdzały, że Słowo Boże naprawdę było człowiekiem, a nie wytworem fantazji, i abyśmy mieli z tego korzystać, utwierdzając się w tej wierze. Albowiem wizerunek i rzecz, którą wyobraża, wskazują na siebie nawzajem i stanowią niedwuznacznie swoje odzwierciedlenie. W ten oto sposób, postępując jakby królewską drogą za Bożą nauką naszych świętych Ojców i za Tradycją Kościoła katolickiego - wiemy przecież, że w nim przebywa Duch Święty - orzekamy z całą dokładnością i z troską o wiarę, że przedmiotem kultu powinny być nie tylko wizerunki drogocennego i ożywiającego Krzyża, lecz tak samo czcigodne i święte obrazy malowane, ułożone w mozaikę lub wykonane innym sposobem, które umieszcza się ze czcią w świętych kościołach Bożych, na naczyniach liturgicznych i na szatach, na ścianach czy na desce, w domach czy przy drogach. Są one w wyobrażeniami naszego Pana Jezusa Chrystusa, Boga i Zbawiciela, Niepokalanej Pani naszej, świętej Bożej Rodzicielki, godnych czci aniołów oraz wszystkich świętych i świątobliwych mężów. Im częściej wierni będą patrzeć na ich obrazowe przedstawienia, tym bardziej, oglądając je, będą się zachęcać do wspominania i miłowania pierwowzorów, do oddawania im czci i pokłonu. Nie otacza się ich jednak taką adoracją, jaka według naszej wiary należy się wyłącznie Naturze Bożej. Oddaje się im hołd przez ofiarowanie kadzidła i zapalanie świateł, podobnie jak to się czyni przed wizerunkiem drogocennego i ożywiającego Krzyża, przed świętymi Ewangeliami i innymi przedmiotami kultu, jak to było w pobożnym zwyczaju u przodków. «Cześć oddawana wizerunkowi przechodzi na prototyp; a kto składa hołd obrazowi, ten go składa Istocie, którą przedstawia»"[17].

Interesującym wydaje się fakt podkreślenia przez ojców soborowych równości w oddawaniu czci tak świętym obrazom, jak i Ewangelii, a wszystko ze względu na to, że "obraz wspólnie z Ewangelią głosi prawdę Wcielenia". Funkcja i ranga obrazów i Ewangelii jest ta sama. W praktyce zostało to uwidocznione poprzez umieszczenie na miejscu honorowym w auli, w której obradowano podczas piątej sesji soborowej, dokładnie 4 października 787 roku, obrazu Chrystusa obok Ewangelii. Z taką inicjatywą wystąpił legat papieski - archiprezbiter Piotr. Jeśli zrozumie się, czym dla tamtych ludzi była księga Ewangelii, a wystarczy wspomnieć zwyczaj umieszczania tej księgi na miejscu honorowym w myśl pragnienia, by Chrystus sam przez swoje słowo przewodniczył obradom soborowym, łatwiej zrozumieć doniosłość decyzji w sprawie kultu obrazów, które na soborze zapadły[18]. Rzeczywistość ta została potwierdzona podczas następnego soboru, odbytego tym razem w Konstantynopolu, co w historii nastąpiło po raz czwarty, blisko sto lat później (869-870). W Kanonie 3 czytamy: "Postanawiamy, że święty obraz Pana naszego Jezusa Chrystusa, Wyzwoliciela i Zbawiciela wszystkich, powinien być otaczany taką samą czcią, jak księga świętych ewangelii. Jak dzięki słowom zawartym w księdze wszyscy dostępujemy zbawienia, w ten sam sposób, przez działanie na naszą wyobraźnię kolorowych malowideł, wszyscy, zarówno wykształceni, jak i ludzie prości - czerpiemy oczywistą korzyść z oglądania tego, co przedstawiają. To bowiem, co w mowie oznajmiane jest słowami, obraz przekazuje nam i poucza nas o tym swoimi barwami. Przeto jest rzeczą stosowną, ażeby zgodnie ze zdrowym rozsądkiem oraz starodawną tradycją dotycząca czci, także ikony, ponieważ odnoszą się do rzeczy istotnych, w konsekwencji były czczone i adorowane na równi z czcigodna księgą świętych ewangelii, jak również figura drogocennego krzyża. Jeśli więc ktoś nie oddaje czci obrazowi Chrystusa Zbawiciela, nie tylko nie ujrzy Jego postaci, kiedy przyjdzie w ojcowskiej chwale, aby być uwielbionym i uwielbić świętych, lecz będzie wyłączony ze wspólnoty z Nim i oddalony od Jego blasku. To samo mówimy o obrazie Niepokalanej Matki Jego i Bożej Rodzicielki, Marii. Malujemy także wizerunki świętych aniołów, według tego, jak zostali opisani słowami Bożych pism. Ponadto obrazy najchwalebniejszych apostołów, proroków, męczenników, sławnych świątobliwych mężów i w ogóle wszystkich świętych czcimy i wielbimy. Kto zajmuje w tej sprawie inne stanowisko niech będzie odłączony od Ojca i Syna, i Ducha Świętego"[19].

Dla rozwoju teologii ikony dosyć istotne było potwierdzenie Urzędu Nauczycielskiego[20] różnych sposobów obecności Chrystusa w swoim Kościele. Znamienne w kontekście postanowień Soboru Nicejskiego i Konstantynopolitańskiego IV wydaje się być potwierdzenie II Soboru Watykańskiego odnoszące się do obecności Chrystusa w Jego słowie w taki sposób, że gdy w Kościele czytane bywa Pismo Święte, On sam mówi[21].

Warto tu jeszcze przytoczyć słowa Jana Pawła II zaczerpnięte z Listu do artystów z 4 kwietnia 1999 roku, a dotyczące rozwoju kultury w poszczególnych wiekach. Odnośnie średniowiecza papież napisał "Na Wschodzie nadal kwitła sztuka ikonograficzna, związana ze szczególnymi kanonami teologicznymi i estetycznymi oraz oparta na przeświadczeniu, że ikona jest poniekąd sakramentem. Uobecnia bowiem tajemnicę Wcielenia, w tym czy innym jej aspekcie, analogicznie do tego, jak uobecniają się sakramenty. Właśnie dlatego piękno ikony można docenić przede wszystkim we wnętrzu świątyni, której półmrok rozjaśniony jest niezliczonymi odblaskami płonących lamp. Tak pisze o tym Paweł Florencki: «Złoto - grubiańskie, ociężałe, bezużyteczne w pełnym świetle dnia - w drżącym blasku lampy albo świecy ożywa tryska w różne strony tysiącami iskier i pozwala domyślać się istnienia innych, nadziemskich świateł, które wypełniają przestrzeń nieba»"[22]. Ikona jest pojmowana przez niektórych jako sakrament, a więc "widzialny znak niewidzialnej łaski". W takim kontekście jest świadectwem obecności działającego Chrystusa.

Cóż można jeszcze powiedzieć o misterium ikony? Jest jakby oknem uchylonym w stronę wieczności. Przedstawia za pośrednictwem języka artystycznego i praktyki warsztatowej, a nade wszystko modlitwy, przy pomocy symboli, rzeczywistość, zawsze w kontekście jej podobieństwa do Chrystusa. W kontakcie z ikoną, w rzeczywistości z Chrystusem, człowiek na powrót ma stać się ikoną - obrazem Boga. W ikonografii przywiązuje się wagę do przedstawiania świętych i ich twarzy odrealnionych, przebóstwionych, bezcielesnych, bez żywej gestykulacji, ustawionych frontalnie, ze spojrzeniem utkwionym na patrzącego, co ma pomagać w modlitewnym kontakcie. Na ikonach nie powinien występować światłocień. Cień to - w myśl zasad ikonografii - brak bytu[23].

Po tych wstępnych uwagach należy podjąć próbę odpowiedzi na zasadnicze pytanie: Jakie przesłanie niesie ikona płaszowska - szczególnie dla sercanów?

Maryja patronką apostolstwa

W naszych Konstytucjach czytamy między innymi: "Matka Kościoła, przez macierzyńskie wstawiennictwo, jest obecna przy tych wszystkich, którzy zaangażowani w misję apostolską pracując nad odrodzeniem ludzi"[24].

Niemal od początku samodzielnej, bo opartej o własny kościół i klasztor, działalności duszpasterskiej sercanów towarzyszył płaszowski wizerunek[25]. Jego intronizacja wpisuje się w szczególny moment trudnych początków. Warto zauważyć, że 60 lat później, dokładnie 5 maja 1991 roku nastąpiła koronacja koronami biskupimi łaskami słynącego obrazu Matki Bożej z Dzieciątkiem z Płaszowa, dokonana przez metropolitę krakowskiego kard. Franciszka Macharskiego, w ten sposób niejako otwierając nowy rozdział działalności sercanów: już w Polsce - po przezwyciężeniu czasów komunistycznych - w której otwierały się nowe perspektywy, zwłaszcza w tym, co dotyczyło możliwości nowych zaangażowań. Ówczesny prowincjał - ks. Kazimierz Sławiński w dniu koronacji wypowiedział takie oto słowa: "Ona [Maryja] przecież zna wszystkie bóle i nadzieje ludzkości, z macierzyńską troską dostrzega stale walkę dobra ze złem, pomiędzy światłem i ciemnością, jaka znamionuje współczesny świat, jaka znamionuje naszą polską, dzisiejszą rzeczywistość: pełną nadziei, ale też wielkich niewiadomych, próbująca powstać z marazmu spowodowanego straszliwymi doświadczeniami ostatnich dziesiątków lat, a równocześnie jak nigdy narażoną na niebezpieczeństwa, u korzeni których często leży skażone pojęcie i przeżywanie wolności rozumianej nie jako zdolność do realizowania prawdziwego zamysłu Bożego wobec nas, ale jako autonomiczna siła, utwierdzająca w dążeniu do osiągnięcia własnego egoistycznego dobra, nierzadko przeciw innym"[26].

Pieczęć sercańskiej obecności

Intronizacja ikony Matki Bożej z Dzieciątkiem pochodzącej z XV wieku w sercańskiej świątyni była poniekąd "przypieczętowaniem" obecności nowego zgromadzenia w archidiecezji krakowskiej. Sercanie weszli w tradycje religijne i historię wówczas ponad 900-letniej diecezji. Po różnych trudnościach związanych z osiedleniem się w Płaszowie otrzymali czytelny znak potrzeby rozpoczynania swojego dzieła właśnie na tym terenie[27].

Przewodniczka po naszej duchowości

Założyciel Zgromadzenia Księży Sercanów, ks. Leon Dehon, posiadał szczególne nabożeństwo do Matki Bożej. W swoim prywatnym dzienniku napisał, że Zgromadzenie narodziło się w Loreto[28]. Jest więc rzeczą zrozumiałą, że swoim duchowym synom zalecał pobożność Maryjną, a Matkę Bożą również stawiał za wzór realizowania w praktyce powołania miłości i wynagrodzenia. Dla jego duchowości szczególne znaczenie miało wydarzenie Zwiastowania. Ecce ancilla jest streszczeniem życia Maryi, jak Ecce venio streszcza życie Chrystusa. Te słowa Maryi były jakby formułą jej profesji, jej ślubu żertwy. Dopiero po tych słowach, Słowo stało się ciałem: et Verbum caro factum est, et habitavit in nobil (J 1,14). Przez Ecce ancilla i swoje przyzwolenie Maryja zgodziła się zostać Matką Odkupiciela"[29].

Maryja jest dla sercanów wzorem zjednoczenia: "Pierwszą świątynią i przybytkiem, w którym Wcielone Słowo Boga spoczęło i królowało z rozkoszą i radością, było przeczyste, dziewicze i nieskalane Serce Maryi"[30]. Tajemnice z życia Maryi stały się swoistą szkołą życia powołaniem miłości i wynagrodzenia. I tak: